تعویض مفصل زانو نوعی جراحی است که به وسیله آن مفصل صدمه دیده بیمار به طور کامل جایگزین می‌شود. از متداول ترین دلایلی که باعث می‌شود بیماران برای این عمل اقدام کنند شدت درد زانو ناشی از آسیب، تصادف، بیماری‌های مزمن و یا ساییدگی مفصل زانو است که این درد شدید هم به عوامل بسیاری مثل محل درد زانو بستگی دارد و معمولا ساییدگی زانو با کهولت سن ارتباط مستقیم دارد. در ادامه به روش‌های درمانی و بیان اهداف و مزیت‌های فیزیوتراپی و تعویض مفصل خواهیم پرداخت.
جراحی تعویض مفصل زانو چیست؟
زانو بزرگ‌ترین مفصل بدن است که هم حرکت لولایی به شکل خم و راست شدن دارد و هم می‌تواند تا حدودی حرکات چرخشی انجام دهد. زانو از استخوان فمور‌ران، درشت‌نی، کشکک، رباط‌ها و تاندون‌ها تشکیل شده است. مفصل زانو به دلیل تحمل نیروی زیادی که به آن وارد می‌شود بیشتر از مفاصل دیگر در معرض آسیب قرار دارد. نیرویی که هنگام راه رفتن به زانو وارد می‌شود ۱.۵ برابر وزن بدن است. این مقدار هنگام بالا رفتن از پله ها به ۳ تا ۴ برابر و هنگام نشستن به ۸ برابر وزن بدن افزایش پیدا می‌کند.
اغلب بیماری‌ها نظیر آرتریت زانو یا ساییدگی زانو موجب درد شدیدی در زانو می‌شود و فرد را ناچار به انجام عمل تعویض مفصل زانو می‌کند ولی پزشکان معمولا قبل از انجام جراحی به بیماران خود توصیه‌هایی در رابطه با کاهش وزن و تغذیه مناسب و ورزش می‌کنند. همچنین بیمار می‌تواند داروهای ضدالتهابی و تسکین دهنده نیز مصرف کند ولی این داروها نیز پس از مدتی تاثیر خود را از دست داده و فرد دچار یک درد مزمن و مستمر در زانوی خود می‌شود و برای بازگشت به زندگی عادی خود به ناچار به انجام این جراحی روی می‌آورد.
لازم به توضیح است که کارکرد این مفاصل مصنوعی، طبیعی بوده و با توجه به وضعیت و نحوه استفاده، طول عمر بالایی نیز دارند.
عمل جراحی تعویض مفصل زانو هنگامی انجام می‌شود که ناراحتی و درد ناشی از آرتریت مفصلی زانو توسط دارو کنترل نشود و بر کیفیت زندگی فرد تاثیر بگذارد. ولی در اثر فشار ناشی از اضافه وزن و تمرینات شدید فیزیکی ممکن است دچار شکستگی، دررفتگی و یا حتی جدا شدگی نیز شود. جراحی تعویض مفصل زانو باید توسط دکتر جراح ارتوپد ماهر انجام شود که البته این مورد تنها دلیل موفقیت در عمل تعویض مفصل زانو نیست و بیمار نیازمند زمان معالجه، درمان دقیق و منظم خدمات توانبخشی می‌باشد. همچنین کلیه دستور العمل‌های لازم پس از عمل شامل مراقبت از زخم، تغذیه بیمار و تمرینات توانبخشی توسط یک فیزیوتراپیست به همراهان بیمار داده می‌شود.
چه مشکلاتی می‌توانند در نهایت منجر به انجام جراحی تعویض مفصل زانو شوند؟
آرتروز یکی از دلایل اصلی بروز دردهای مزمن در مفصل زانو و ناتوانی افراد در انجام کارهایشان است. آرتروز انواع مختلفی دارد اما درد زانو اغلب به علت سه نوع آرتروز می‌باشد که عبارتند از:
آرتروز استخوانی (Osteoarthritis): این نوع آرتروز با افزایش سن بروز پیدا می‌کند. آرتروز استخوانی اغلب در افراد بالا 50 سال دیده می‌شود اما احتمال بروز آن در افراد جوان هم وجود دارد. در این نوع آرتروز، غضروف پوشاننده‌ی استخوان‌ها به تدریج فرسوده شده و ازبین می‌رود. با از بین رفتن پوشش غضروف، استخوان‌ها مستقیما برروی هم کشیده می‌شوند و به این ترتیب فرد در زانو احساس درد و سفتی خواهد داشت.
رماتیسم مفصلی (Rheumatoid Arthritis): در این نوع آرتروز، غشاء سینوویال که مفصل را دربر گرفته، ضخیم شده و ملتهب می‌گردد. این التهاب مزمن، به تدریج سبب از بین رفتن غضروف، بروز درد و سفتی در مفصل خواهد شد. رماتیسم مفصلی شایع‌ترین شکل بروز “آرتروز التهابی (Inflammatory Arthritis)” است.
آرتروز پس از سانحه (Post-Traumatic Arthritis): این نوع آرتروز می‌تواند مشکلی جدی برای فرد ایجاد کند. شکستگی در استخوان‌های اطراف مفصل یا پارگی رباط‌ها در اثر سانحه، می‌تواند به تدریج سبب از بین رفتن غضروف و احساس درد در مفصل زانو شده و عملکرد آن را محدود سازد.
انواع روش‌های تعویض مفصل زانو
مفصل زانوی مصنوعی دارای انواع مختلف با طراحی‌های متفاوت است. اغلب آن‌ها از سه قسمت تشکیل شده‌اند:
- جزء فمورال، که قسمتی از مفصل زانو است که به استخوان ران متصل می‌شود.
- جزء تیبیال، که قسمتی از مفصل زانو است که به استخوان ساق پا متصل می‌شود.
- جزء پتلار که همان کشکک زانو است
جراحی تعویض مفصل زانو چگونه است؟
بسته به شرایط بیمار، پزشک عمل تعویض کامل و یا تعویض بخشی از مفصل زانو را پیشنهاد می‌کند.
- تعویض بخشی از مفصل زانو (Partial Knee Replacement):
هرگاه یکی از سه قسمت مدیال، لترال (منظور دو جانب داخلی و بیرونی مفصل زانو است) و پتلا (کشکک) نیاز به تعویض داشته باشند، به آن تعویض بخشی از مفصل زانو گفته می‌شود. به این ترتیب با تعویض تنها بخش‌های آسیب دیده، بخش‌های طبیعی بیشتری از زانو حفظ خواهند شد. این روش نسبت به تعویض کامل مفصل زانو، کم‌تهاجمی‌تر بوده و بنابراین دوره‌ی ریکاوری بعد از عمل آن هم کوتاه‌تر خواهد بود.
- تعویض کامل مفصل زانو (Total Knee Replacement):
در عمل تعویض کامل مفصل زانو، ابتدا سطوح آسیب دیده در بخش انتهایی استخوان ران (دیستال فمور) را بوسیله‌ی ابزارهایی مخصوص جدا ساخته، سپس سطح استخوان را برش می‌دهند و در نهایت هم سطح برش‌زده را با قطعه‌ای فلزی جایگزین می‌کنند.
آماده سازی بخش بالایی استخوان ساق (پروکسیمال تیبیا) هم به همین ترتیب است؛ ابتدا سطوح آسیب دیده را جدا ساخته، سطح استخوان را برش می‌دهند و درنهایت قطعه‌ی جدیدی (Tibial Base) را بر روی استخوان تراشیده شده‌ی ساق قرار می‌دهند. سپس بر روی این سطح فلزی جدید، یک قطعه‌ی پلی‌اتیلنی قرار می‌گیرد که نقش جاذب ضربه بین دو قطعه‌ی قرارگرفته بر انتهای استخوان‌های ران و ساق را ایفا می‌کند. ممکن است که جراح بخش زیرین استخوان کشکک را هم درصورت نیاز با یک قطعه‌ی پلی‌اتیلنی تعویض کند.
تثبیت این قطعات در استخوان به دو صورت انجام می‌گیرد:
- تثبیت با استفاده از سیمان
- تثبیت به کمک تکنیک “Press-Fit”. در این روش استخوان بر روی سطح پوشاننده‌ی ایمپلنت رشد کرده، آن را در برگرفته و به این ترتیب ایمپلنت سرجایش تثبیت می‌شود.
انتخاب روش تثبیت قطعات ایمپلنت برعهده‌ی جراح بوده و به عواملی مانند:
- سن
- سطح فعالیت فرد
- کیفیت استخوان
و سایر شرایط پزشکی که ممکن است تاثیر گذار باشند، وابسته است.
در انتهای پروسه‌ی جراحی، جراح مفصل جدید زانو را ایمن‌سازی می‌کند. یعنی زمانی که ایمپلنت در جایش تثبیت شد و عملکرد صحیح عضلات اطراف مفصل هم تایید شدند، آنگاه جراح برش‌های ایجاد شده در اطراف مفصل را به کمک بخیه بسته و آن‌ها را پانسمان می‌کند. به طور کلی می‌توانید یک تا سه ساعت پس از جراحی، انتظار داشته باشید که از اتاق ریکاوری به اتاق خود در بیمارستان منتقل شوید.
دو نوع پلتفورم برای تعویض کامل مفصل زانو وجود دارد که عبارتند از:
پلتفورم ثابت (FB-Fixed Bearing): در پلتفورم ثابت، قطعه‌ی پلی‌اتیلنی، بر روی قطعه‌ی فلزی ساق ثابت شده و نمی‌تواند حرکتی داشته باشد.
پلتفورم چرخان (RP-Rotating Platform): در پلتفورم چرخان، قطعه‌ی پلی‌اتیلنی می‌تواند بر روی سطح فلزی استخوان ساق بچرخد و با خم شدن زانو حرکت داشته باشد. این ویژگی سبب می‌شود تا آزادی حرکت مفصل تعویض شده در این پلتفورم، نسبت به دیگر پلتفورم‌های مرسوم تعویض زانو بیشتر بوده و به گستره‌ی حرکتی یک مفصل زانوی طبیعی نزدیک شود.
فیزیوتراپی بعد از تعویض مفصل
فیزیوتراپیست با بیمار تمرینات مربوط به زانو را انجام می‌دهد. حرکات و تمریناتی که به حرکت آسان‌تر زانو و مچ کمک کرده تا راه رفتن آسان شود. انجام برخی تمرینات با پله به‌صورت سبک چه در مراکز فیزیوتراپی و چه در خانه می‌تواند بسیار به روند درمان کمک کند. معمولا بیماران به مراکز فیزیوتراپی مراجعه می‌کنند، ولی اگر قادر به رفتن به این مراکز مخصوص نباشید، فیزیوتراپیست به منزل مراجعه کرده و درمان در خانه ادامه پیدا می‌کند.
معمولا پس از انجام عمل جراحی و بهره‌مندی از فیزیوتراپی بعد از تعویض مفصل زانو، می‌توان تحرک طبیعی خود را بازیابی کرد. جراحی کامل زانو معمولا زمانی انجام می‌گیرد که آرتروز و درد شدیدی در زانو وجود داشته باشد. در بیشتر موارد این درد شدید حرکت زانو را محدود کرده و موجب بروز مشکل هنگام راه‌رفتن می‌شود.
پس از انجام عمل جراحی تعویض مفصل زانو به‌صورت کلی نیاز به انجام فیزیوتراپی جهت بازگشت کامل قدرت به زانو وجود دارد؛ چراکه عضلات پا بر اثر عدم استفاده احساس ضعف خواهد داشت. پس از انجام عمل جراحی و برطرف شدن مشکلات عمدۀ زانو، فیزیوتراپی موجب قوی‌تر شدن زانو می‌شود.
با صلاح‌دید پزشک فوق تخصص زانو معالج خود می‌توانید در روزهای اولیه بعد از عمل، روزانه ۲۰ تا ۳۰ دقیقه فیزیوتراپی داشته باشید. در این جلسات صاف و خم کردن زانوها به‌آرامی انجام می‌گیرد و عضلات ران‌ها به‌تدریج تقویت خواهند شد. در واقع فیزیوتراپی به شما کمک می‌کند تا دامنۀ حرکتی زانو بهبود یابد و قدرت دوبارۀ حرکت به زانو بازگردانده شود. همچنین روزانه به‌مدت ۲۰ دقیقه پیاده‌روی نیز می‌تواند فرایند بهبود زانو را تسریع بخشد و استفاده از عصا و واکر نیز برای پشتیبانی بیشتر حین راه رفتن توصیه می‌شود.
هدف از انجام فیزیوتراپی پس از درمان چیست؟
پس از جراحی یا هر درمان دیگری به بیماران توصیه می‌شود که برنامه‌های توانبخشی یا فیزیوتراپی را برای خود در نظر بگیرند که هدف از انجام آن شامل موارد زیر است:
- کنترل و کاهش تورم
- تمرینات ROM
- تمرینات چهار سر ران
- آموزش برای راه رفتن
- تمرینات تقویتی
- توانایی جهت انجام ورزش‌های حرفه‌ای
- تقویت عملکرد بهتر پا
پس از انجام عمل زانو تا چه مدت به انجام فیزیوتراپی نیاز است؟
به‌طور معمول، پس از انجام این عمل جراحی از 4 تا 8 هفته نیاز به فیزیوتراپی است. البته این زمان برای هرشخص متفاوت بوده و اشخاص با سرعت‌های متفاوتی بهبود می‌یابند. با توجه به میزان بهبود و پاسخ‌دهی به عمل و سپس فیزیوتراپی، زمان بازیابی می‌تواند کوتاه‌تر یا طولانی‌تر باشد. برای آگاهی از میزان زمان دقیق و روند پاسخ‌دهی به فیزیوتراپی، باید با پزشک و فیزیوتراپیست خود مشورت نمایید.
وجود درد پس از انجام عمل تعویض زانو امری طبیعی است و پس از مدتی فروکش خواهد کرد. برنامه‌های توانبخشی که پس از این دوره شروع می‌شود، معمولا شامل طیف وسیعی از تمرینات حرکتی، تقویت عضلات چهار سر ران، تمرین‌هایی برای راه‌رفتن دوباره و تمرینات روزمرۀ زندگی است. بسیار حائز اهمیت است که در طول مدت زمان ریکاوری پس از عمل جراحی، از انجام کارهای سنگین و خسته‌کردن زانو، خودداری کنید.
